«Народ, издревле нам родной. Сочинение по белорусской литературе Да чалавека праз свой народ
Как на генеалогическом пушкинском древе взросла «белорусская ветвь»
Но кто ещё мог так гениально точно сказать о кровном и духовном родстве русских и белорусов?! Конечно же, Александр Сергеевич Пушкин. Корни родового древа, связующие поэта с Беларусью, берут свое начало в древнем Полоцке. Пушкин лишь однажды, да и то проездом, миновал его. Но название этого старинного города, основанного в IX столетии по велению князя Рюрика, не единожды встречается на страницах пушкинских рукописей.
Городом Гориславы, полоцкой княжны Рогнеды, нареченной так за свою несчастливую судьбу, именовали Полоцк. Летопись сохранила печальную историю сватовства князя Владимира Красное Солнышко к гордой красавице Рогнеде и горькое ее замужество...
Известно было это древнее сказание и Пушкину. Но не дано было знать поэту, что и полоцкая княжна Рогнеда, и великий киевский князь Владимир, некогда покоривший Полоцк и силой взявший в жены полюбившуюся ему красавицу, и их далекая праправнучка княжна витебская и полоцкая Александра Брячиславна, ставшая супругой святого князя Александра Невского, соединены с ним – Александром Пушкиным – кровными узами родства.
На генеалогическом пушкинском древе взросла «белорусская ветвь».
«Старожитный» Полоцк связан с именем и еще одного прародителя поэта, давшего ему свою знойную африканскую кровь, – Абрама Петровича Ганнибала. Правда, упоминания о пребывании темнокожего прадеда в этом белорусском городе нет ни в одном из бесчисленных трудов, посвященных его необыкновенной, полной взлетов и падений судьбе...
И все же беру на себя смелость утверждать, что маленький арапчонок, носивший в то время имя Ибрагим, жил в Полоцке, и знай о том Пушкин, дороживший мельчайшими подробностями о своем прадеде, он не преминул бы сделать остановку в этом славном городе.
Виной тому одна ошибка, связанная с годом крещения прадеда поэта и невольно повторенная Александром Сергеевичем.
Вот что писал Пушкин в «Начале автобиографии» – записках, посвященных собственному родословию:
«Родословная матери моей еще любопытнее. Дед ее был негр, сын владетельного князька. Русский посланник в Константинополе как-то достал его из сераля, где содержался он аманатом, и отослал его Петру Первому вместе с двумя другими арапчатами. Государь крестил маленького Ибрагима в Вильне в 1707 году с польской королевою, супругою Августа...».
Бесспорно, Пушкин почерпнул эту ошибочную дату из так называемой «Немецкой биографии» Ганнибала, записанной зятем Абрама Петровича немцем Роткирхом уже после смерти царского арапа. Год крещения Абрама Ганнибала указан его биографом как 1707-й. Но именно этот названный год вызывал немало сомнений, как у историков, так и у пушкинистов. В 1707-м ни польского короля Августа II, ни его супруги королевы Христины-Эбергардины в Вильно (Вильнюсе) быть не могло. В феврале 1706 года Август II, изменив союзу с Россией, заключил сепаратный мир со шведским королем Карлом XII. И только после победоносной Полтавской битвы в июне 1709-го дружеские отношения российского и польского монархов восстановились.
И вновь записки поэта о прадеде: «В крещении наименован он был Петром, но как он плакал и не хотел носить нового имени, то до самой смерти назывался Абрамом».
Фамилией Ганнибал Абрам Петрович стал подписываться значительно позднее, в зрелые годы, первая же фамилия – Петров, как и отчество, была дана в честь «августейшего восприемника».
Петр Петрович Петров – так должно было бы именовать царского крестника. Арапчонок оказался норовистым и не захотел носить не полюбившееся ему имя. Да и от данной ему фамилии отказался. Только отчество и оставит в память о Петре Великом, своем крестном отце…
Известно, что арапчонка Ибрагима в числе «трех арапов малых робят» привезли в Россию осенью 1704 года – маленького «басурманина» держать нехристем при царском дворе долгих три года явно бы не стали.
Итак, год 1705-й. Уже несколько лет Россия ведет со Швецией Северную войну: Петр I борется за выход к Балтийскому морю со своим противником - шведским королем Карлом XII. Полоцк, в то время входивший в состав Речи Посполитой, становится стратегически важным городом, именно через его земли должны были двигаться шведские отряды на соединение с гетманом Мазепой. В феврале 1705 года русские полки во главе с князем Александром Меншиковым выступили в поход и встали военным лагерем под Полоцком. Государь сам едет к местам возможных боевых событий и берет с собой смышленого и расторопного арапчонка.
Когда же Петр Первый крестил своего арапчонка?
Попробуем восстановить хронологию тех давних событий. Откроем пушкинскую «Историю Петра»:
«1705 год... Петр собрался ехать в Польшу, но 5 мая занемог лихорадкою - и успел выехать не прежде, как в конце мая. По пути к Полоцку осматривал сад и костел в местечке Микалишки...
В Полоцке Петр нашел Шереметева, Огильвия, Репнина, уже соединившимися...
1 августа, предоставя начальство над войском в Вильне Огильвию... сам пошел в Курляндию преследовать Левенгаупта».
Временные рамки сужаются: Петр провел в Вильно всего две недели – вторую половину июля 1705 года. Именно в это время он и крестил своего питомца!
Удивительно, но в Вильнюсе на фасаде церкви Святой Параскевы Пятницы сохранилась мемориальная доска с выбитым на ней старинным текстом: «В сей церкви Император Петр Великий в 1705 году слушал благодарственное молебствие за одержанную победу над войсками Карла XII, подарил ей знамя, отнятое в той победе у шведов, и крестил в ней Африканца Ганнибала – деда знаменитого поэта нашего А. С. Пушкина».
И, пожалуй, самое веское свидетельство о своем августейшем крестном отце оставил сам Абрам Петрович: «...И был мне восприемником от святые купели Его Величество в Литве в городе Вилне в 1705-м году...».
Абраму Петровичу довелось стать участником многих знаменитых баталий под предводительством Петра Великого: Полтавской битвы, морского сражения при Гангуте, Прутского похода.
Молодой арап находился неотлучно при Государе, ревностно исполняя обязанности его денщика и секретаря. Петр отвечал своему питомцу искренней любовью и привязанностью.
Пушкин – историк серьезный. В последние годы жизни поэт был увлечен деяниями и самой личностью Петра Великого, и все сведения добыты им из архивов, где он самозабвенно работал, по его же словам, буквально «зарывался» в них. Так что в достоверности исторических фактов и событий сомнений нет.
Стоит заметить, что и в 1707 году Петр I вновь побывал в Вильно, и, весьма вероятно, его также сопровождал маленький арап. Но путь следования русского царя был совсем иным – Петр в сопровождении свиты выехал в Вильно из Варшавы. И об этом также упоминает Пушкин в «Истории Петра».
Видимо, поэтому и не вызывал сомнений у поэта год крещения его прадеда.
Известно немало свидетельств о пребывании русского царя в Полоцке. Сохранился даже и старинный дом, где почти месяц жил Петр I. Каменный одноэтажный особняк, крепко вросший в землю, стоит на берегу Западной Двины, в самом историческом сердце города. Чудом уцелел он во время двух самых кровопролитных войн – Отечественной 1812 года и Великой Отечественной, что не миновали древний город.
Столетие назад над окнами дома красовалось лепное изображение двух (!) гениев, держащих ленту с выбитой на ней латинской надписью: «Petrus Primus. Anno Domini MDCCV» («Петр Первый. Год Господний 1705»). Ныне лишь мемориальная доска на стене старинного особняка свидетельствует о пребывании в нем Петра Великого.
Но именно здесь в июне 1705-го вместе с русским царем был и его любимец, маленький Ибрагим! Ведь арапчонок находился неотлучно при своем высоком покровителе.
Мальчик обладал необыкновенно чутким слухом, – по этой причине Государь велел арапчонку спать подле него в царской спальне или где-то поблизости. Как свидетельствовал историк И.И. Голиков, юный Ганнибал, «как бы он ни крепко спал, всегда на первый спрос просыпался и отвечал».
А чуть раньше в Полоцке, 29 июня – в день святых апостолов Петра и Павла, тридцатитрехлетний русский царь отметил свои именины и милостиво принял приглашение от отцов-иезуитов отобедать у них. В честь августейшего именинника при заздравном тосте о его благоденствии из пушек, что стояли перед входом в Коллегиум, были даны залпы.
Когда-то философ и богослов Симеон Полоцкий по звездам предсказал рождение и великую будущность российского императора. И начинал свой духовный путь наставник юного Петра совсем неподалеку от особняка, где жил в Полоцке его царственный ученик, – в кельях Богоявленского монастыря и в классах знаменитой Братской школы…
В тот знаменательный день и арапчонок Ибрагим, наверняка, с любопытством глазел на купола Святой Софии, и на медленно текущую у подножия холма Двину, на иезуитский Коллегиум и на мощный крепостной вал времен Ивана Грозного.
Кто бы тогда взялся предсказать, что попавший с африканских берегов в северную страну арапчонок станет в будущем известнейшим человеком? Он войдет в историю России как искусный инженер, математик, фортификатор, своими трудами способствовавший ее процветанию.
...Возрос, усерден, неподкупен,
Царю наперсник, а не раб.
Крестнику русского царя судьба уготовит необычную долю - стать прадедом одного из величайших поэтов на земле. И спустя столетия в доме, где жил маленький Ганнибал, откроют библиотеку, на полках которой будут стоять поэтические томики его великого правнука.
И еще один парадокс истории. Величие государственных свершений Петра I не затмило, казалось бы, такую малость – участие императора в судьбе его крестника-арапчонка.
Странно и помыслить ныне, а вдруг не пришла бы русскому царю странная мысль – привезти на Русь диковинных арапчат?! Не только отечественная культура, вся история России была бы иной.
Нет, тысячу раз права была Марина Цветаева, назвавшая эту царскую блажь, прихоть – самым великим деянием Петра. Бессмертным подарком на все времена.
…А в полоцком домике Петра I разместилась ныне музейная экспозиция «Прогулка по Нижней Покровской». И стоит вспомнить, что по этой старой улочке, ведущей к Софийскому храму, три столетия назад прогуливался со своим высоким покровителем и маленький арапчонок Ибрагим.
Старый Полоцк, по некоей прихоти судьбы, стал тем вневременным перекрестком, где сошлись пути русского царя, Александра Пушкина и его черного прадеда.
И другой белорусский город Бобруйск можно по праву назвать пушкинским, – связан он с жизнью внучки поэта Натальи Пушкиной.
Она родилась в Петербурге, в августе 1859-го, в семье Александра Александровича Пушкина, старшего сына и любимца поэта. Ее рождению еще успела порадоваться Наталья Николаевна Пушкина-Ланская, – в честь прославленной бабушки и была названа новорожденная.
В юности Наталья Пушкина полюбила штаб-ротмистра Павла Воронцова-Вельяминова, героя Русско-турецкой войны, боевого офицера, служившего в полку под началом ее отца. Чувство было ответным, – вскоре сыграли свадьбу. А через какое-то время Павел Аркадьевич подал в отставку, и молодые супруги уехали в его родовое имение в Вавуличи (ныне – деревня Дубровка) под Бобруйском. Да и в самом Бобруйске у Воронцовых-Вельяминовых был дом, славившийся своим хлебосольством.
Наталья Александровна отличалась многими талантами: прекрасно рисовала (сохранились ее романтические пейзажи), пела белорусские народные песни и даже писала стихи. Правда, втайне, – никогда и нигде не печатала их, памятуя наказ своего великого деда: не заниматься стихотворчеством!
Ее любили окрестные крестьяне за незлобивость, всегдашнюю готовность помочь ближнему не только словом, но и делом. Наталья Александровна помогала крестьянам хлебом и зерном, ссужала им деньги на покупку скота или на постройку дома, лечила больных.
Ее стараниями в окрестной деревеньке Телуша была возведена церковь, построена школа для крестьянских детей. А еще Наталья Александровна устраивала для ребятишек новогодние елки, где каждому обязательно был припасен рождественский подарок. Появилась в селе и библиотека, сгоревшая во время минувшей войны.
А вот в Бобруйске и поныне работает городская библиотека, открытая еще в 1901 году при самом живом участии внучки поэта и носящая имя Пушкина.
Наталья Александровна пользовались поистине всеобщим уважением и любовью. Да и все ее дети, родившиеся в Беларуси (Мария, Софья, Михаил, Феодосий, Вера) унаследовали доброту и честность матери.
Свой последний приют внучка поэта нашла на белорусской земле, – похоронена Наталья Александровна неподалеку от Свято-Никольской церкви, в деревне с необычайно теплым названием Телуша. Ее память и поныне свято хранится в здешних местах.
Так что выведенная Пушкиным «формула родства» русских и белорусов подтверждена не только историей, но самой жизнью внуков и правнуков русского гения.
Специально для «Столетия»
Сакавік 2017-га не быў простым. Брутальны разгон Дня Волі, арышты па «Справе
патрыётаў», бясконцыя суткі для актывістаў і выпадковых мінакоў, маўчанне або
няўцямныя тлумачэнні з боку палітычных лідараў…
І ўсё гэта пасля больш як года «лібералізацыі», дрэйфу ў бок Захаду і працы нібыта на збліжэнне грамадства і ўлады, калі хацелася шчыра верыць у слоган: «Мы адзін народ».
Сёння той самы слоган гучыць усё часцей як пытанне: «Мы адзін народ?» Усё часцей у галовах людзей ды ў асабістых размовах фігуруе адно слова: «страх». Страх апынуцца за кратамі, страх быць адлічаным з вучобы, страх немагчымасці аплаціць крэдыты альбо наўпрост утрымліваць сям’ю на фоне эканамічнага крызісу.
Страх - гэта не толькі паралізуючы інстынкт, але яшчэ і няўпэўненасць у заўтрашнім дні, агульная трывога. Падаецца, што збітыя ўсе арыенціры: чаму ўлада дзейнічае так, а не інакш? Чаму садзяць за краты гэтых, а не тых? Хто наступны? Дзе хоць нейкая легальна пляцоўка для дзейнасці «ў межах закону», тыя «чырвоныя сцяжкі», за якія нельга забягаць?
Добра вядомы эксперымент, пастаўлены некалі над пацукамі. Адна жывёлка падыходзіла да кармушкі, ела, яе не чапалі. Іншая таксама падыходзіла, але яе перыядычна біла токам. Ніякай логікі не было - раз білі, раз не білі. Пацук, які апынуўся ў такім становішчы, таксама не меў адказу на пытанне: «Чаму?». Але падыходзіў: есці хацелася.
У далейшым, тым жа пацукам прапаноўвалі розныя задачы, лабірынты і г.д. Жывёлка, якую біла токам, наўпрост не магла вырашаць прасцейшых задачаў: у ёй жыў страх, няўпэўненасць, якія паралізоўвалі любую актыўнасць. Пацук, якога «не рэпрэсавалі» спраўляўся з задачамі выдатна.
На першы погляд, падаецца, што ў сітуацыі таго няшчаснага пацука апынулася толькі апазіцыйная частка грамадства, якая ходзіць на мітынгі, ладзіць пратэсты, «муціць ваду», як падаецца ўладам. А што з іншымі? Магчыма, прадпрымальнікі адчуваюць сябе па-іншаму? Магчыма, пенсіянеры альбо выкінутыя з працы ўчорашнія рабочыя прадпрыемстваў? Магчыма, тая адэкватная частка чыноўнікаў дзяржапарату, якія разумеюць неабходнасць пераменаў і эканамічных рэформаў?..
Наўрад ці. Кожны ведае, што «заўтра» - гэта вялікая абстракцыя, пра якую ніхто нічога не ведае. Дакладней, ведае толькі вузкі сегмент беларусаў - вышэйшая ўлада ды набліжаныя для яе асобы. Рэшта застаецца ў «цёмным пакоі» ды можа толькі здагадвацца, ці ёсць побач рубільнік, каб уключыць святло, альбо ён наогул па-за межамі пакоя… Цэлы народ з мехам на галаве. Цэлы народ - герой эксперыменту.
Цяжка назваць такі стан выпадковасцю. Камусьці вельмі выгадна мець амаль 10 мільёнаў суайчыннікаў з паралізаванай воляй і любой творчай энергіяй. Хочаш нешта зрабіць - арганізаваць бізнес, збудаваць дом, стварыць сям’ю, уключыцца ў грамадскую дзейнасць альбо наўпрост выказацца пра тое, што «накіпела»? Страшна. А раптам што якое... Можа атрымаецца, а можа і токам каля кармушкі атрымаеш.
Па такім алгарытме можа існаваць птушкафабрыка альбо «папраўчая калонія». Грамадства і дзяржава - наўрад ці. Ці могуць быць бройлерныя куры патрыётамі сваёй птушкафабрыкі? Ці будуць зэкі бараніць сваю калонію ў выпадку знешняй пагрозы? Рытарычныя пытанні.
Чалавек як істота думаючая, але не пазбаўленая асноўных інстынктаў, можа любіць, удасканальваць і бараніць толькі тое месца, якое любяць. Беларусь, на жаль, усё менш падобная на такое месца.
Ці ёсць нейкае выйсце? Эміграцыя? Бесперспектыўны бунт?.. А што наконт пазітыўных варыянтаў? Здаецца, ёсць і такія. Праблема толькі ў тым, што грамадства такую перспектыву не можа выбудаваць самастойна. Патрэбная як воля «знізу», так і воля «зверху». Кожны павінен пайсці на саступкі, пакуль сітуацыя ўзаемнага недаверу і нават нянавісці не зайшла занадта далёка. Інакш палаючы дом тушыць ужо не будзе каму.
Свабода і дыялог - тыя фактары, якія могуць дапамагчы выйсці з крызісу даверу, разбурыць атмасферу страху, абнуліць затоеныя і надзейна схаваныя крыўды. Так, улада баіцца даваць свабоду свайму ж народу. Бо для ўлады гэта пытанне ўлады, прабачце за каламбур. Маўляў, толькі татальны кантроль выратуе сітуацыю, не дасць «расхістаць човен».
Але каго выратаваў татальны кантроль? Няўжо раздутыя штаты сілавікоў, сістэма даносаў і картатэкаў на кожнага грамадзяніна дапамаглі выстаяць СССР, Румыніі, ГДР?.. У кожным выпадку гэта было пытаннем часу. У сітуацыі надлому людзі палічылі за лепшае адкінуць ідэалы і аўтарытэты, якія ім навязваліся дзесяцігоддзямі. Бо птушкі не могуць быць патрыётамі птушкафабрыкі, зэкі не будуць бараніць свой барак, грамадзяне не гатовыя жыць і, пры патрэбе, паміраць для дзяржавы, якая бачыць іх выключна працоўнай сілай або крыніцай падаткаў.
Здаецца, яшчэ не позна «ўключыць заднюю» ды павярнуцца тварам да людзей. Нават у Франка з Піначэтам гэта атрымалася: рэформы, свабода, мірная перадача ўлады. Бо перадаваць рана ці позна ўсё адно давядзецца. І лепш зрабіць гэта меншай крывёй, не спаліўшы дом, дзе кожнаму з нас яшчэ жыць.
Мы спасцiгаем у лiтаратуры дух часу, з яе мы чэрпаем заканамернасi руху, праблемы развцця, даведваемся, чым жыў i жыве народ, пазнаём яго менталiтэт. Асноўныя пружыны руху часу i грамадства так сплецены з асноўнымi пружынамi лiтаратурнага развцця, што ix i трэба разглядаць разам: рух часу - рух жыцця - рух лiтаратуры. Дзякуючы творам лiтаратуры мы пазнаём край, жыццё народа ў гэтым кpai, пазнаём сябе i адкрываем свет.
На працягу стагоддзяу беларуская лiтаратура дала свету болыш, чым свет ведае пра яе. Яна развiвалася на агульначалавечых каштоўнасцях У пошуках маральных асноў беларуская лiтаратура, як i расiйская, не мела, па словах Бялiнскага, cвaix сярэднiх вякоў. Лiтаратура Беларусi праходзiла свой паскораны шлях развiцця у XIX - XX стагоддзi не толькi ў авалоданнi новымi жанрава-стылёвымi выяуленчымi мажлiвасцямi, паскораны шлях фармальных пошукаў i захапленняу, але i хутка выпрацавала разнастайныя тэндэнцыi, прыёмы, спосабы. У аснове сваей яна заставалася рэалiстычнай, тым не менш, у ей шырока ўкаранялiся лiрычныя, рамантычныя, фантастычныя, натуралiстычныя i iншыя дамiнанты стылю.
Многiя жанрава-стылявыя тэндэнцыi мастацкага адпюстравання прыходзiлася асвойваць што называецца "з лiстa", на чыставiк.
Беларуская лiтаратура развiвалася з вусных апавяданняу, народных жартаў, анекдотаў, сцэнак, маналогаў, дыялогаў, паданняу, легенд, казак, прыпавесцеi. Яна жывiлася сокамi вуснапаэтычнай творчасцi народа, нiколi не парывала сувязi з фальклорам, што складаў i складае яе магутны пласт i станавыхрыбет. У народзе творы тыя часам i жылi, захоўваючыся, становячыся фальклорам, будучы неаддзельнымi ад фальклору.
Уявiм цяпер сабе, як у далёкiя часы прыходу хрысцiянства на нашы землi па дарогах Беларусi цягнулiся цэлыя вазы рэлiгiйных кнiг, а ў манастырах Полацка i Наваградка, Турава i Смаленска беларускiя чарняцы-мнiхi перапiсвалi старабеларускiя тэксты, старанна слiбiзуючы Бiблiю, казаннi, апокрыфы.
Пiсьменнасць на Беларусь прыйшла разам з хрысцiянскаю вераю ў Х стагоддзе. Паводле гiсторыка беларускай лiтаратуры М. Гарэцкага, можна размежаваць гiстарычнае дзеянне лiтаратуры Беларусi на: а) старабеларускую (ад прыняцця хрысцiянства да XIX ст.); б) новую (з XIX ст. да 80-ых гадоў) i в) навейшую (ад 80-ых гадоў XIX ст. да нашых дзён). Асобны этап яе развiцця, на нашу думку, XX стагоддзе з яго неардынарнымi падыходамi да жыцця i часу, з узлётамi i спадамi ў лiтаратуры.
Пiсьменства на Беларусi мела ў аснове свайго развiцця царкоўнаславянскi пачатак (X-XII ст.), падрыхтоўчую пару (XIII- XV стст.), "залаты век" (XVI ст.), адносны спад пiсьменнасцi (XVII ст.) i ледзь не поўны заняпад у ХУШ ст. Яно шырылася, дзякуючы таму, што беларускiя князi i духоўнiкi, пiсьменныя люздi чыталi i спiсвалi тэксты з царкоўных, рукапiснакiрылаўскiх кнiг на грэчаскай мове для пашырэння веры i выратавання душы. Спачатку гэта былi творы з вiзантыйскага пiсьменства (X-XI стст.). Пры спiсваннi ў тэксты якраз i трапiлi асаблiвасцi старабеларускiх народных гаворак. Некаторыя пераклады на царкоўнаславянскую мову, дзе сустракалася шмат простай, як прынята казаць, вульгарнай мовы мясцовага люду, былi ў значнай ступенi самастойнымi творамi.
Яшчэ i дагэтуль жывуць у народзе гутаркi, тыя апавяданнi, якiя узяты з вуснаў старцаў, лiрнiкаў, што хадзiлi па беларускiх кiрмашах, пераказваючы, напрыклад, "Жыццё Аляксея, Чалавека божага". Сляпы старацлiрнiк з хлапчуком-павадыром - фiгypa загадкавая i таямнiчая у народнай вусна-паэтычнай творчасцi, галоўны вобраз у мастацтве, ды i ў самiм жыццi, роля якога ў пашырэннi прыгожага пiсьменства на Беларусi многiя стагоддзi заставалася выключнай. Шырока бытавалi мiфалагiчныя байкi, казаннi, апокрыфы аб Багародзiцы ("Як хадзiла Багародзiца па муках"). Потым пайшлi "Кронiкi" (Хронiкi), аповесцi, прыпавесцi, пераказы Тураўскага Евангелля у XI ст. 3"яулялiся арыгiнальныя, уласнабеларускiя творы, да якiх адносiлiся такiя, як, напрыклад, жыццяпiсы Барыса i Глеба, Кандрата-пакутнiка, альбо Тэклi-першапакутнiцы. А хутка ў трох беларускiх княствах з"явiпся i першыя беларускiя гiсьменнiкi-першапраходцы, духоўныя пастыры народа - Кiрыла Typaycкi, Ефрасiння Полацкая, Аўрам Смаленскi, Клiмент Смаляцiч i iнш. Шмат могуць сёння распавядаць нам казанi i маленнi Кiрылы Тураўскага, аўтара шматлiкiх прамоў, прыпавесцей - старадаўнiх узораў прыгожага пiсьменства на ўзроўнi еўрапейскiх прамоўнiцкiх твораў сярэднявечча.
Велiчная постаць заўзятай кнiжнiцы, сейбiта "разумнага, добрага, вечнага" асветнiцы i творцы Ефрасiннi Полацкай.
Недзе з XII стагоддзя распачалося уласна беларускае летапiсанне. Многiя полацкiя, тураўскiя i смаленскiя хронiкi не дайшлi да нас, хоць дакладна вядома, што яны былi, нам вядомы цытаты з iх.
Пра Беларусь i беларусаў можна сустрэць звесткi ў "Аповесцi мiнулых часоў" i Галiцка-Валынскiм летапiсе. Самы поўны летапiс - Крошка Быхаўца. Захавалiся на тэрыторыi Беларусi дакументы справаводства: "Угодчая грамата Полацка з немцамi 1200 г. ", "Умова Полацка з Рыгай 1210 г. ", "Угодчая грамата крывiчоў зь немцамi 1214г. " i iнш.
Адзiн з узораў беларускага пiсьменства - "Смаленская умова зь немцамi 1229 г. " - двухбаковае гандлёва-палiтычнае пагадненне, у якiм адлюстравалiся пачаткi беларускага права.
У часы Вялiкага княства Лiтоўскага на беларускай мове з"явiлiся Метрыкi, Статуты.
Эпоха Адраджэння на Беларусi звязана найперш з iмёнамi першадрукара i лiтаратара, доктара медыцыны i фiласофii Францiшка Скарыны, якi nicay прадмовы i пасляслоўi да кнiг, якiя ён выдаваў на той мове, якая блiзкая да гаворак мясцовага люду. ("Не капай под другом своiм ямы, сам ввалiшься в ню. . . ") Рэфармацкi рух звязаны з iмёнамi Сымона Буднага, Васiля Цяпiнскага, Мiколы Гусоўскага. 3-пад пяра апошняга выйшла несмяротная паэма - "Песня пра зубра", напiсаная у далёкiм Рыме, пра вечны дух беларускага народа і роднай зямлі Беларусі, непакору і вольналюбства. Багатыя пласты палемічнай літаратуры на Беларусі, дзе спакон веку перакрыжоўваліся не толькі шляхі з Захаду на ўсход, але і думкі, погляды, высновы (Ізафат Кунцэвіч і Лявон Карповіч, Мялецій Сматрыцкi, Лаўрэнцій Зізаній, Ілля Капіевіч, Георгій Каніскі). З"яўляецца палемічная публіцыстыка: "Прамова Мялешкі", "Лістда Абуховіча".
Невіна, а бяда беларускай літаратуры, што многія творы ў ёй існавалі і існуюць у адзінкавым, рэліктавым стане: адзіны верш, адзіны раман, адзіны зборнік. У Ловдане быў надрукаваны адзіны вядомы нам сёння верш сялянскага паэта Паўлюка Багрыма "Зайграй, зайграй, хлопча малы". Гэта ж якой долі трэба жахацца, каб не жадаць малому хлапчаняці самаму для сябе нават і падрастаць (". . . Каб я большы не падрос ды ад бацькавых калёс"). "Энеіда навыварат" і "Тарас на Парнасе" - народныя паэмы з ліку ананімных твораў. Тарас, просты селянін, трапляе да багоў на Парнас. Гэта вобраз беларуса ў вялікім свеце, які хацеўбы бачыць і літаратуру свайго народа ўпоравень з іншымі ў адзіным сусветным літаратурным працэсе. Пра гэта дбалі Ян Чачот і Франц Савіч, Адэля з Устроні і Арцём Вярыга-Дарэўскі, пісар Віцебскай палаты дзяржаўных маёмасцяў паэт-дэмакрат Карафа-Корбут.
"Беларускі Мальер" - Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч - клапаціўся пра развіццё драмы, камедыі, сам з дзвюма дочкамі ажьшцяўляў пастаноўку п"ес ("Гапон, "Сялянка", "Пінская шляхта "). Выдавец, публіцыст і паэт, кандыдат права 26-гадовы Кастусь Каліноўскі - "Пугачоў з універсітэту" - выдаваў газету "Мужыцкая праўда", друкаваў вершы. Другi "мужыцкі адвакат" - Францішак Багушэвіч стаў першым прафесійным паэтам у беларускай літаратуры. Гэта ён упершыню вывеў беларуса, якi пазбаўлены свайго імя, у паэме "Кепска будзе". У адной з прадмоў да сваіх кніг паэт акрэсліў геаграфічныя (тэрытарыальныя) межы Беларусі.
Паэт не быў адзіны. Услед ішлі Альгерд Абуховіч-Бандынэлі, Фелікс Тапчэўскі, Адам Гурыновіч, Янка Лучына. Ужо не лучынкай, а добрым зарывам разгаралася полымя беларускага пісьменства. "Загляне сонца і ў наша ваконца" – так называлася выдавецтва "нашаніўскай пары" (ад назвы газеты "Наша ніва"). Беларускае слова набыло легальныя форма існавання. На беларускай мове яшчэ ў дарэвалюцыйны час выхадзілі газеты "Віеlarus", "Гоман", "Вольная Беларусь", "Грамада", часопісы "Лучынка", "Саха", "Крапiва", "Раніца". Газеты "Наша доля" і "Наша ніва" сталі сапраўднай народнай трыбунай. 3"явіліся кнігі альманаха "Малая Беларусь", беяарускія календары.
Сапраўдны зорны час настаў для беларускай літаратуры ў пачатку XX стагодзя. На небасхіле беларускай паэзіі, прозы, драматургіі заззялі тры зоркі першай велічыні - Янка Купала і Якуб Колас, Максім Багдановіч. Плённа працавалі Цётка (Алаіза Пашкевіч), Алесь Гарун, Карусь Каганец, Ядвігін Ш. , Максім Гарэцкi. У друку часта з"яўляліся імёны Сяргея Палуяна, Антона і Івана Луцкевічаў, Вацлава Ластоўскага. Засявалася беларуская ніва словам праўды, дабра з надзеяй на добры ўмалот і багаты ўраджай. Але новая навала накацілася на беларускі народ. Стагоддзямі беларуская літаратура развівалася на выжыванне. Каб надрукаваць, беларускі верш часам выдаваўся за балгарскі ці яшчэ які-небудзь іншы.
Ды наш народ ніколі не пакiдаў песні, слова прарочага, мастацкага, каб не знікнуць бясследна ў грознай віхуры ліхалецця, каб не патануць у чорнай прорве бездухоўнасці, асляплення, занядбанасці. Літаратура рабіла народ нацыяй, як магла, адсоўвала Чарнобыль бездухоўнасці і забыцця. Уладзімір Дубоўка яшчэ задоўга да чарнобыльскай бяды ў 1926 годзе пiсаў:
О Беларусь, мая шыпшына,
Зялёны ліст, чырвоны цвет!
У ветры дзікім не загінеш,
Чарнобылем не зарасцеш.
Што гэта? Прабачанне, прадчуванне немінучай навалы ці звычайнае прароцтва неўміручасці нашага духу?
Перамагаючы чужое, наноснае, прыўнесенае звонку, беларуская літаратура ішла да свайго нацыянальнага выяўлення, кондавага, аснатворнага, падваліннага. Учытваючыся ў радкі мастацкай творчасці пачатку XX стагоддзя, мы ўбачым як мужык - асноўны герой беларускай літаратуры - у скрусе гаруе часам, што ён нічым не вызначыўся, усё яшчэ той самы, як і быў, незмяніўся, непабачыў свету, а то раптам з сумам і жалем, праз "смех скрозь слёзы" убачыць і адчуе, што ён ужо не той самы, што змяніўся, стаў не такім, якім быў дагэтуль, што "вылузаўся" са свайго, кондавага, адвечнага прывычнага свету. Чым больш беларус заставаўся беларусам, самім сабою, чым больш "мужычага" быяо ў ім, тым болей у ім было чалавечага, па вобразнаму выказванню Алеся Разанава, тым больш зямнога, агульначалавечага.
У пераадоленні знешніх уплываў, у адстойванні глыбоканацыянальных асаблівасцей - асноўная тэндэнцыя развіцця беларускай літаратуры. Ад "раскіданага гнязда" у Я. Купалы на пачатку стагоддзя - да разбурэння ўнутранага свету "людзей на балоце" пад уплывам знешніх абставін і ідэалогіі ў І. Мележа, калі нібыта да новай цывілізацыі далучаецца не толькi закінутая вёсачка, замкнёная сістэма маральна-этычных і духоўных каштоўнасцей чалавека, а нішчыцца, нівеліруецца і раздзіраецца на кавалкі душа селяніна-працаўніка, якому ўсё яшчэ няма месца ў новым свеце - такі шлях беларускай літаратуры нашага XX стагоддзя.
У 20-ыя гады "распалавіненая" Беларусь жыла сваім жыццём. Чуўся голас надзеі і чакання дэмакратычных змен паэтаў "з-пад саламяных стрэх" Заходняй Беларусі, якія выяўлялі настроі працоўных мас: Ул. Жылка, І. Абдзіраловіч, Н. Арсеннева, К. Сваяк, Ф. Аляхновіч, Хв. Ільяшэвіч, М. Танк, В. Таўлай, М. Машара, М. Васілёк, П. Пестрак, - іх лёсы, і творчыя, і асабістыя, склаліся па-рознаму.
На хвалі шырока тады абвешчанай "першай беларусізацыі" актыўна - прыліў за прылівам - ішлі ўсё новыя і новыя сілы ў літаратуру ва ўсходняй Беларусі. Першым узнікла літаратурнае аб"яднанне "Маладняк", якое з ініцыятыўнай групы з шасці чалавек вырасла да 500 аўтараў. Не ўсе з іх сталі прафесійнымі літаратарамі. Празмерная запалітызаванасць, лозунгавасць і "бурапеннасць" - касмічна-планетарнасць матываў іх творчасці хутка нарадзiлі новыя літаратурныя групоўкі. З"явілася "Узвышша", якое мела на мэце "даць" сапраўдную развітую мастацкую творчасць, упоравень з іншымі літаратурамі свету. Пазней утварыліся "Полымя", "Пробліск", "Беларуская літаратурна-мастацкая камуна" і іншыя літаратурныя суполкі. Пісьменнікі знаходзідіся "ў віры жыцця", будучы ўцягненымі ў вірлівыя патокі часу, а часамі высвечваючы і "крывавыя віры" чалавечай псіхалогіі, бачачы, як "віры часу" закружваюць, зацягваюць у свой круга-бег, у сутонне ўседазволенасці, камчванства і дэспатыі.
У ЗО-ыя гады наша літаратура становіцца нібы вуліцай з аднабаковым рухам. Знешне гэты працэс насіў характар набліжэння літаратуры да жыцця. Творы напаўняліся штурмавым пафасам першых пяцігодак, ад літаратуры патрабавалася, каб яна дапамагала "варыць" сталь, "падносіць" цэглу, а фігура паэта бачьшася не інакш як на пярэднім краі барацьбы за новы лад, ад яго патрабавалася быць удзельнікам, а не рэгістратарам усіх падзей і змен. Ды вось яшчэ адно ліха, яшчэ адна бяда літаратуры, што яна заўжды станавілася "гарачым цэхам", часам небяспечным для жыцця. Зніклі ў сутарэннях сталінскіх турмаў, запоўнiлі ГУ-ЛАГi многія беларускія пісьменнікі. Адны з іх загінулі, другія былі амаль на тры дзесяцігоддзі выключаны з літаратурнага працэсу. Не стала В. Маракова, Т. Кляшторнага, М. Чарота, А. Дудара, А. Вольнага, М. Гарэцкага, М. Зарэцкага, П. Галавача, В. Каваля, С. Баранавых, С. Дарожнага, Ул. Галубка, М. Мрыя, А. Моркаўкі, Б. Мікуліча і інш. Адпакутавалі ў глухой тайзе ўл. Дубоўка, С. Грахоўскі, Я. Скрыган, С. Ліхадзіеўскі, А. Пальчэўсаа і інш. Сумнавядомы афарызм Сталіна, які, рэа-гуючы на арышт апоішгіх сямнацаці беларускіх пiсьменнікаў, раптам змяніў гнеў на літасць: "Ліквідаваць ордэры, а выдаць ордэны".
У пасляваеннай літаратуры шмат шкоды нарабіла так званая "тэорыя бесканфліктнасці", калі мастак павінен быў маляваць лёс пераможцаў, паказваючы барацьбу добрага ды яшчэ за лепшае. Выпрацоўваецца культ сілы і энергіі, вобраз жыццястойкасці: мускулісты, з квадратным тварам магутны асілак ў камбінезоне і энергічная прыгажуня з русявай касой і пружыністай хадою. Жыццё малявалася як заможнае, шчаслiвае, бясхмарнае. Банкеты, вяселлі, вечарынкi запаўнялі старонкі кніг - "віно цякло ракою, сусед паіў суседа". Такім быў рэалізм па заказу - сацыялістычны рэалізм у дзеянні. Ад літаратуры патрабаваўся новы герой. "Няшчасная тая краіна, якая пастаянна мае патрэбу ў героях", - пісаў Б. Брэхт.
Надзвычай "ураджайным" на прыход у літаратуру новых пісьменніцкіх імёнаў быў пачатак 60-ых гадоў. Гэта пакаленне называлі пакаленнем, абпаленым вайною, або яшчэ філалагічным сузор"ем. Інтэлектуальны ўзровень той літаратуры даволі высокі. У паэзіі гэта былі: Р. Барадулін, С. Гаўрусёў, А. Вярцінскі, В. Зуёнак, Н. Гілевіч, П. Макаль, А. Лойка, А. Грачаннікаў, А. Пысін і інш. У прозе вылучаліся: М. Стральцоў, Ул. Караткевіч, І. Чыгрынаў, Б. Сачанка, І. Пташнікаў, А. Кудравец, Я. Сіпакоў, В. Адамчык і іншыя.
Рзцыдывы старых хвароб палезлі наверх у брэжнеўскiя часы, калі вытворчасць і "выхад з прарываў", мелiярацыя і змаганне за ўраджай зноў запаланілі, як у 30-ыя гады, творы мастацтва. Выхад з крызісу літаратура шукала ў гісторыі і філасофіі, інтэлектуальнай прозе, паэзіі, драме. Таму невыпадковы поспех, які выпаў на долю выдатных пiсьменнікаў Ул. Караткевіча, М. Стральцова і інш.
"Сенана асфальце" - вёска ў горадзе - гэта своеасаблівая формула жыцця пакалення шасцідзесятнікаў, паэтаў і празаікаў, а сам зборнiк пад такой назвай, як і многія творы М. Стральцова, гэта - проза высокага гатунку, пластычная, гнуткая, змацыянальная, настраёвая. Разам з кнігамі Я. Сіпакова "Усе мы з хат", "Жыві, як хочацца", альбо ў адначассі з ягонай інтэлектуальнай прозай (цыкл апавяданняў "Жанчына сярод мужчын", зборнік "Спадзяванне на радасць" і іншыя ці зборнік прозы В. Іпатавай "20 хвілін з Немізідай") - яркая з"ява ў навелістыцы, "парушальнiкi спакою", шчырае жаданне выйсці на новыя жанваравыяўленчыя тэндэнцыі ў літаратуры, даючы нейкую чацвёртую рэальнасць, не толькі тое, што ёсць, што будзе, але і тое, што магло быць, мадэліруючы жыццё і сiтуацыі. праяўленні характараў у новых вымярэннях, доўга не вышукваючы сваіх персанажаў, а сустракаючы іх "на вуліцы, сярод іншых" - своеасаблівая адкрытая проза - у нечым блізкая да вядомага нам патоку свядомасці. Гэтая творчасць мае тэндэнцыю развівацца ў напрамку інтэлектуальнага мастацтва - не тыповае ў тыповым, па хрыстаматыі, а лагізіраваныя характары ў лагізіраваных абставінах, гэта значыць логікай мастацкай фантазіі створаныя вобразы ў не менш лагічна мажлівых сітуацыях (аповесці-канцэпцыі, апавяданніканцзпцыі), з выразнай доляй дыдактыкі, ярка ярка выяўленай маралі і аўтарскай ацэнкі. Амаль усе героі той прозы вяртаюцца ў свой учарашні дзень. Але ўчарашняга не вернеш. Трэба будаваць сваё жыццё. Такі вывад робіцца ў літаратуры.
Працэсы перабудовы грамадства ў многім набліжала і наша літаратура. У лепшых творах выспявалі ідэі "жыцця не па мане", змагання з "двайной мараллю", паступова бралі верх агульначалавечыя пачуцці, нормы і прынцыпы.
Чалавек зможа многае, калі у любой сітуацыі здолее заставацца самім сабою. А такія сітуацыі ў першую чаргу ствараліся ў экстрэмальных умовах, на пароэе "жыцця і смерці", на рубяжах дабра і зла, вернасці і здрады, на мяжы чалавечых мажлівасцей. Сусветную славу заваявалі сёння творы В. Быкава пра вайну, пра чалавека-работнiка на фронце. Ад "акопнай" праўды пісьменнік ішоў да філасофскага асэнсавання вайны як "знака бяды", сімвалаў бяды - прыкмет поўнага вынішчэння на зямлі, расчалавечвання асобы. Творы В. Быкава напісаны на матэрыяле ваенных гадоў, але яны распавядаюць і пра наш сённяшні час, наогул расказваюць пра чалавечую асобу. Галоўная заслуга В. Быкава, на наш погляд, у тым, што ён паказаў мяжу трываласіц чалавечага духу, крайнія рубежы яго жыцця, гранічнае напружанне фізічных і духоўных сіл, апошнія намаганні, калі чалавек імкнецца выжыць, але і застацца чалавекам.
Даследаванне вядзецца на мяжы "жыцця і смерці", "вернасці і здрады", "геройстеа і палахлівасці", многія мастацкія рэчы ў празаіка маюць прытчападобны характар, у іх абмаляваны сапраўды сітуацыі "парогавыя", "стрэсавыя", "альтернатыўныя", "непрадказальныя" (В. Быкаў: "Яго батальён", "Здрада", "Пастка", "Пайсці і невярнуцца", "Дажыць да світання", "Кар"ер", "Сцюжа", "Аблава", "У тумане" і інш.).
Акрамя згаданых вышэй іогіг беларускіх аўтараў, звер нем увагу на лірычныя мініяцюры, празаічныя абразкі Я. Брыля і яго "Ніжнія Байдуны", дзе жыве стыхія каларытнага народнага жыцця, суседнічаюць гумар і сатыра, праяўляецца ўменне аўтара зазірнуць у душу народа, заўважны вострая назіральнасць, аналііычны зрок, уменне "жывапісаць словам", даючы яскравы малюыак убачанага.
Цікавымі з"яўляюцца і жанрава-стылёвыя пошукі ў беларускай літаратуры XX ст. Можна вылучыць наступныя этапы творчай эвалюцыі новага стылю часу. У беларускай прозе ў 20-ыя гады шырока бытаваў арнаментальны стыль, у якім перапляталіся самыя розныя стылёвыя дамінанты, пачаткі, дзе рубленая фраза суседнічала з рэалістычным апісаннем, альбо казачным зачынам. Такая проза М. Лынькова, В. Каваля, М. Нікановіча, С. Хурсіка, А. Дудара, А. Вольнага. На рубяжы 20-ых-ЗО-ых гадоў выразна акрэслілася тэндэнцыя маляваць жыццё герояў "праз гады" (П. Галавач), з"явіліся раманы-хронiкі аповесцi-лёсы, апавяданні-гісторыі жыцця. Шырока бытавалі так званыя "вытворчыя" раманы, аповесці, апавяданні - "прамова фактамі", дзе "ажывалі" "цэхавыя будні", "гады, як шторм", домны, гідрастанцыі, каналы.
У "бесканфліктнай" прозе пасляваеннай пары дзейнічаюць "папяровыя", "крэмавыя" героі і разгортваюцца такія ж "блакітныя" страсці. Гэта была ілюзорная проза, створаная па тэорыі "бесканфласгнасці".
У лірыка-філасофскай прозе 60-ых гадоў упершыню, бадай, літаратура на ўвесь голас загаварыла, пра Беларусь і беларусаў, пра нацыянальныя карані, самабытнасць пачуццяў і зямлі, непаўторнасць чалавечых адчуванняў. Гэта была "спавядальная проза", дзе вялікае месца займалі матывы асабістага, перажытага. У літаратуру прыйшло пакаленне паэтаў і празаікаў высокаадукаваных, сапраўдных інтэлігентаў свайго часу. Усе яны прайшлі праз гады вучобы ва ўніверсітэце, працавалі ў рэдакцыях газет і на радыё, мелі добрую філалагічную падрыхтоўку. Гэта былі празаікі Ул. Караткевіч, І. Чыгрынаў, В. Адамчык, Б. Сачанка, М. Стральцоў, І. Пташнікаў. У паэзіі высіупалі В. Зуёнак, Р. Барадулін, А. Вярцінскі, Г. Бураўкін, Н. Гілевіч, А. Лойка, Ю. Свірка і інш.
Проза 70-ых - у аснове сваёй "канстатуючая", з якой чытач сам павінен быў рабіць вывад аб хітраспляценнях дабра і зла ў жыццi. Яна часам была фактаграфічная, апісальная, грашы-ла шмат у чым залішняй дэталізаванасцю і бытаапісальнiцтвам.
У "застойныя" гады літаратура малявала героя востраранімага, крохкага сэрцам і мяккага душой, глыбокапа-чуццёвага, з абвостраным адчуваннем дабра, праўды, справядлівасці, але не здольнага супрацьстаяць нахрапістаму і ваяўнічаму знешняму злу. 3 твора ў твор "вандравалі" гэткія "беданосцы" - няўдалыя Дон Кіхоты брэжнеўскiх часоў -бесхрыбетныя, маўклівыя цені жьшых людзей. Краіна жыла двайной мараллю, патанала ў хабарніцтае, крывадушшы, хцівасці, круцельстве, нядбайнасці. А на старонках кніг, у, кіно, на падмостках сцэны існавалі наскрозь недацёпы, няўклюды і няўдаліцы тыпу "студэнта калінарнага тэхнікума" ў выкананні Г. Хазанава, ці п"янае ""Мурлін-Мурло" ў пастаноўцы А. Райкіна, ці прымітыўных "жанчын з народа" - гарадской і вясковай - Аўдоцці Нікіцічны i Веранікі Маўрыкіеўны.
Бесклапотныя героі, бяссрэбранікі, няўдачнікі і інтэлектуалы, жывучы ў "сне і на яву", якія ад неба адарваліся, але і зямлі не дасталі, запаланілі старонкі кніг. Страчанае пакаленне?!? Толькi прырода - змаганне за экалогію, за нашы лясы і рэчкі, за палі і лугі, за нашы пушчы і ратавала персанажаў. ("Паляванне на апошняга жураўля" А. Жука, "Неруш" В. Казько, "Пушча" В. Карамазава).
"Быт і быццё" чалавека імкнуліся паяднаць пісьменнікі першай паловы 80-ых. У лепшых творах падаваліся розныя эстэтычныя аспекты дабра і зла і іх праяўленне ў характарах персанажаў. Проза імкнулася раскрыць крохкасць і ранімасць душы чалавека, дайсці да маральных асноў у характары. Жыццё чалавека - гэта сачыненне на вольную тэму, і як яго напішаш - залежыць менавіта ад цябе аднаго. Такі змест рамана А. Кудраўца "Сачыненне На вольную тэму", а таксама многіх твораў таго часу: "Непрыкаянны маладзік" А. Асіпенкі, "Градабой" Л. Місько, "Доказ ад процілеглага" В. Гiгевіча, "I сніўся сон" А. Жука, "Інтэрнат на Нямізе" І. Навуменкі, "Спакуса" Т. Бовдар і інш.
Філасофска-канцэптуальны погляд на свет чалавека - харак-тэрная адзнака літаратуры апошняга часу. Літаратура як бы адкрывае нанова свет і чалавека ў гэтым свеце, развівае матывы "чалавека ў сям"і", "сям"і ў народзе", а "народа ў свеце", уздымаючы агульначалавечыя каштоўнасці.
Пісьменнікі нацыянальныя, народныя амаль заўсёды з"ява сусветнай літаратуры. Праходзяць гады, а кніга, напрыкпад, Я. Коласа "Новая зямля" - не старэе, а яшчэ больш прываблівае. Яна пра эямлю беларускую і беларусапрацаўніка на ёй, пра ўладу зямлі над чалавекам і чалавека над зямлёй, яго адвечнае імкненне мець уласны надзел, "прыдбаць свой кут", быць гаспадаром на сваёй аблозе.
Да залатога фонду беларускай культуры можна аднесці і творцасць па змесце касмічнапланетарнага, але рэалістычнага і вельмі зямнога крылатага - бяскрыдлага" паэта М. Багдановіча, у паэзіі якога Чалавек Зоркі - Сусвет - Зямля паядноўваюцца. Хто мы такія?. . . "I нясецца за сонцам зямля. Хто мы такія? Толькі падарожныя, - папутнікі сярод нябёс. Нашто ж на зямлі сваркі і звадкі, боль і горыч. Калі ўсё мы разам ляцiм Да зор?"- так на пачатку нашага стагоддзя звяртаўся да людзей паэт-вяшчун, паэт-прарок, класік беларускай літаратуры Максім Багдановіч. Канцэптуальны змест паэзіі Максіма Багдановіча - лёс Беларусі і беларуса ў вялікім свеце.
Янка Купала ішоў да людзей і чалавецтва з думкай пра Маладую Беларусь, якая "з сакалінай сям"і", што павінна заняць "свой пачэсны пасад між народамі". Сёння нам стаў вядомы новы нязвыклы і ў многім нечаканы Купала, дзякуючы творам, якія захаваліся і перавыдаваліся за мяжой, у якіх. паэт выразіў сваю паэтычную канцэпцьво дзяржаўнасці Беларусі, адказнасці кожнага за лёс краіны, народа, за лёс роднай мевы, ды, зрэшты, і за свой уласны лёс.
У забароненых, рэпрасаваных вершах і паэмах Я. Купалы, якія адносяцца і да некаторых твораў савецкага часу і да яго творчасці дарэвалюцыйнай пары, праявіліся роздум і скруха над лёсам Бацькаўшчыны, вера ў лепшую долю народа. Гэта малавядомыя вершы і паэмы Я. Купалы дакастрычніцкай пары: "Забраны край", "Казка аб песні", "Беларушчына", "Папросту", "Сваякi", "Смейся!. . ", "Увесь да дна. . . ", "Брату-Беларусу", "Над Нёманам", "На Куцьцю", "3 мінулых дзён", а таксама творы савецкага часу, якія не часта, або зусім не выдаваліся ў зборах твораў: "Крыўда", "Жыды", "Наша гаспадарка", "Перад будучыняй", "Пазвалі вас", "На вайсковыя матывы", "Паўстань з народа нашага. . . ", "Акоў паломаных жандар". Паэт быў на свабодзе, але вершы ягоныя знаходзіліся за "кратамі", пад цэнзурнай забаронай. Цяпер яны вернуты народу. Нацыянальную самасвадомасць беларусаў добра раскрываюць творы К. Чорнага, І. Мележа, І. Чыгрынава, І. Пташнікава, А. Кудраўца, В. Казько, Я. Скрыгана, І. Шамякіна. Мастацкім летапiсцам нашага часу з"яўляецца пісменнік І. Шамякін, фе-номен поспеху якога ўключае, на наш погляд, актуальнасць, надзённасць, праблематычнасць і займальнасць. Творы маюць свайго чытача. Пра зямлю Заходняй Бееларусі, пра лёсы яе людзей-раманы В. Адамчыка, празаіка ўдумлівага, глыбокага, сапраўдная майстра мастацкай прозы. Агледзіны жыцця выдатных людзей сапраўды здольны ўзвышаць душу і ўзбагачаць духоўна, што даволі ўдала дапамагаюць зрабіць кнігіэсе А. Лойкі "Як агонь, як вада" - пра Я. Купалу і "Сонца маладзіковае" - пра Ф. Скарыну, В. Коўтун "Крыж міласэрнасці" - пра Цётку, В. Хомчанкі "Пры апазнанні - затрымаць" - пра Ф. Багушэвіча.
У беларускай паэзіі найбольш выразна акрэсліліся некалькі тэндэнцый, плыняў, адна з якіх моцна звязана з народнай песеннай традыцыяй, якая арыентуецца на фальклорныя вытокі, моцная сваімі трывалымі каранямі з народнай глебай (творы Н. Гілевіча, В. Зуёнка, П. Броўкі). Другая - традыцыйна класічнага складу з гармоніяй формы і зместу (вершы і паэмы А. Куляшова, А. Пысіна, С. Законнікава).
Выразны голас паэтаў з ярка выяўленым грамадскім болем, дзе "пропаведзь і споведзь", "лірыка і публіцыстыка" сплаўлены ў адзінае цэлае, "прапушчаны" праз сэрца, калі паэзія - гэта ўчынак, "удар у твар любой несправядлівасці", а голас паэта падобны ражку, падаючыся ў вузенькае горла -чуцен далёка (паэзія П. Панчанкi, Р. Барадуліна, А. Вярцінскага і іншых).
Шырока галініцца народна-традыцыйная, але і наватарская па форме філасофска-інтэлектуальная паэзія. Так, М. Танк упершыню так шырока "ўжыў" на беларускай глебе верлібр - свабодны верш, свабодны ад рыфмы, часам і рьтму, верш, народжаны сплавам, гармоніяй думкі і пачуцця, верш-развагу, аналіз, экспромт, тым самым паставіўшы сваё імя ў адным шэрагу са слыннымі майстрамі гэтага жанру ў сусветнай літаратуры (Пабло Неруда-Чылі, Яніс Рыцос-Грэцыя, Жак Прэвер - Францыя і інш.). М. Танк у адным са сваіх вершаў-верлібраў пiсаў: "Закалыхваючы, Пэўна, стомленая, Памылілася маці: Не на верацяно, А на сэрца маё Сваю песню навіла. Я і сёння асцярожна, 3 хваляваннем Разматваю Клубок песень. . . "
Ніткай матчынай песні з"яўляецца ўся паэзія гэтага выдатнага паэта славянскага свету, вядомагаў свеце майстра свабоднага верша - верлібра. У гэтым жа рэчышчы плённа працуюць А. Вярцінскі, П. Макаль, А. Разанаў. Беларуская паэзія моцная творчасцю сваіх паэтэс. Л. Геніюш (беларуская Ганна Ахматава), працягваючы традыцыі першай асветніцы і першай кананізаванай святой на Беларусі Ефрасінні Полацкай, увесь час імкнулася дастукацца да сэрцаў братоў-беларусаў, з трымценнем несучы па нялёгкім жыцці ідэі Бацькаўшчыны і нацыянальнага Адраджэння.
Лёс не быў літасцівы да паэткі, але яна не зламалася, як і многія выхадцы з Заходняй Беларусі. Вучылася з мужам у Чэхіі, там далучылася да беларускага народніцка-незалежніцкага руху, стала зхавальніцай Беларускага Архіва БНР у Празе, пасля вайны была дэпартавана органамі НКВД у Мінск, адседзела ў сталінскіх лагерах, перажыла астракізм і адчуджэнне ў роднай Зэльве пасля вяртання, але выстаяла і. . . перамагла. Дакументальная аповесць "Споведзь" і зборнік вершаў "Белы сон" - лаканічныя, шчымлівыя і праўдзівыя радкі, напісаныя "крывёю сэрца":
За бацькоўскую родную мову,
За культуру, за праўду сваю,
I за вернасць радзімаму слову
Столькi мук у няроўным баю!
Не, дарэмна пагрозы і здзекі,
Трыбуналы, канвой, ланцугі,
Мы - за права - быць чалавекам,
I за край наш усім дарагі!
У адным са сваіх вершаў паэтэса шчыра прызнаецца:
. . . Бо сваёй дарагой Беларусі
Усё, што ў сэрцы, даўно аддала.
Важкі ўклад у паэзію зрабілі К. Буйло, Е. Лось, В. Вярба, Я. Янішчыц, сучасныя паэтэсы В. Іпатава, Р. Баравікова, Н. Мацяш, Г. Каржанеўская, Т. Бондар, В. Аколава, В. Коўіун, чые галасы чутны ў мнагагалоссі нашых дзён, чые адчуванні з"яўляюцца для многіх з нас камертонам трымцення душы. Гэта драматызаваная але і пачуццёвая лірыка, "плачу без слёз", душэўная споведзь, паэзія болю, страт, лакут, пратэсту і надзей. "Вярнуліся" зноў на сваю радзiму творы многіх паэтаў, празаікаў замежжа: М. Сяднёва, У. Глыбіннага, Ул. Клішэвіна, Ю. Віцьбіча, К. Акулы, А. Салаўя, М. Кавыля, Ул. Клішэвіча, Я. Золака, В. Адважнага і многіх іншых. Пакручасты і нялёгкі лёс выпаў на долю паэтэсы далёкага замежжа Н. Арсенневай, якая паходзіць з таго роду, што даў па мацярынскай лінii рускага паэта М. Ю. Лермантава і якая апошнія некалькі дзесяцігоддзяў жыла ў Амерыцы.
Паэтэса актыўна выступала за рэалізацыю нацыянальнай незалежніцкай ідэі на Беларусі, хоць ніколі і не была палітыкам. Апошнім часам ў яе вершах усё выразней пра-ступалі духоўны пачатак, вера ва ўсемагутнасць боскай сілы, якая не пакіне ні любы народ, ні край дарагі. Магутны Божа! Уладар сусветаў, Вялізных сонцаў і сэрц малых, Над Беларусяю ціхой і ветлай Рассып праменне свае хвалы.
Так гучаць радкі з верша Н. Арсенневай "Малітва". Уключаны ў літаратурны працэс творы А. Мрыя, Б. Мікуліча, М. Гарэцкага, А. Гаруна, Ул. Жылю, Л. Родзевіча і іншых.
У80-ых гадах "вярнулася" да беларусаў і п"еса Я. Купалы "Тутэйшыя", моцна ўзняўшы ўзровень нашай адзінайна сённяшні дзень беларускай літаратуры. Я. Купала некалі пісаў:
Я не чыноўнік, і не граф, не князь,
Таксама - я не турак і не грэк.
I нават не паляк і не маскаль,
А проста я тутэйшы чалавек!
Моладзь - новая нацыя - шырока ідзе ў літаратуру, на пярэдніх лініях змагаючыся за новае Адраджэнне. "Тутэйшыя" - так называлася і новае літаратурнае аб"яднанне 80-ых гадоў, што, поруч з "Талакой", "Узгор"ем" і іншымі рухамі нацыянальна свядомай моладзі, імкнуліся актыўна ўплываць на літаратурны працэс, праяўлялі і праяўляюць шчырыя клопаты пра развiццё літаратуры і роднай мовы, рост нацыянальнай самасвядомасці народа. Л. Галубовіч (Зборнік "Таемнаець агню" і "Споведзь бяссоннай душы"), А. Глобус ("Парк", "Адзінота на стадыёне"), А. Сыс ("Агмеяь", "Пан Лес"), С. Сокалаў-Воюш ("Кроў на сумётах") і многія іншыя маладыя паэты прабіваюцца да свайго чытача праз тоўшчу напластаванняў нацыянальнага нігілізму, засілля ідэалагiчных догмаў, эпігонства і графаманію. Маладыя працуюць у літаратуры ўпэўнена, хораша, часта эксперыментуюць.
Калі б давялося скласці тэатральную афішу з таорамі нацыя-нальнай драматургii, дык там стаялі б несмяротная купалаўская п"еса "Паўлінка", якой адкрываецца кожны новы тзатральны сезон у тэатры імя Я. Купалы, яго ж драмы "Раскіданае гняздо", "Тутэйшыя п"есавадэвіль "Сялянка" (паводле В. Дуніна-Марцінкевіча), п"ееы К. Крапівы ("Мілы чалавек", "Брама неўміручасці"), А. Макаёнка ("Пагарэльцы", "Святая прастата"), А. Дударава ("Вечар", "Радавыя", "Купала", "Князь Вітаўт"), М. Матукоўскага ("Амнісіыя", "Алошняя інстанцыя"), А. Петраіпкевіча ("Напiсаннае застааецца", "Соль"), У. Бутрамеева ("Крык на хутары" або "Страсці па Аўдзею").
"Запытай сябе сам", - вось лейтматыў многіх твораў А. Макаёнка, які "вывеў" беларускую драматургію да шырокага гледача і чытача ад Брэста да ўладаівастока. а таксама за межы былога СССР. Быў час, калі п"есы драматурга ставіліся ў васьмідзесяці тэатрах адразу. Яны набліжалі змены ў нашым паўсядзённым існаванні, бо мастака заўсёды прыцягвалі калізіі маральнага жыцця грамадства і прырода чалавека, гарманізацыя чалавечай асобы, якая адчувае на сабе пастаянны знешні ціск.
Заўважныя поспехі беларускага літаратуразнаўства і крытыкі, найперш, дзякуючы даробку С. Александровіча, Ул. Калесніка, Р. Бярозкіна, А. Мальдзіса, Ул. Конана, Г. Кісялёва, М. Мушынскага, А. Сідарэвіча, С. Лаўшука, С. Кавалёва і іншых.
Беларуская літаратура - гэта цэлы свет - багаты, шматнаселены, са сваімі клопатамі і праблемамі.
Сёння беларуская літаратура ў вялікай хадзе, на дарозе да дабра, праўды, справядшвасці.
Не ізаляванай і не правінцыяльнай бачыцца нам сёння наша беларуская літаратура. Яна развіваецца ўпоравень з іншымі літаратурамі свету. Гзта літаратура, якая ўсебакова і аб"ектыўна расказала пра Беларусь і беларусаў у свеце, пра жыццё народа на гістарычных скрыжалях часу. Яна развівалася разам з народам, абнаўлялася і адраджалася. Яна замацавала багаты духоўны вопыт бепарускага народа, нялёгкiя шляхі-дарогі нацыянальна-культурнага развіцця Беларусі.
Кніга пра бескарыснага ратаборца высокай ідэі ставіцца побач з рукатворнымі помнікамі чалавечай дзейнасці - з паўсядзённай працай людской.
Такім "заключэннем аб жыцці" з"яўляецца ўся наша беларус-кая літаратура, якую нездарма называюць прыгожым пісьменствам.
Лiтаратура:
- «Беларусазнаўства» (Навучальны дапаможнiк) – (П. Брыгадзiн, Л. Лойка)
- «Беларуская лiтаратура» – (А. Кавалюк, М. Зюгiн)
- «Наша мова» - (П. Апатавец)
Гасподзь схіляецца да ўсіх, ды ніцых духам Ён ня чуе.
Ніна Мацяш
Хоць, праўда, хлеб ядуць і з вуды, але не ўсе і не заўсюды.
Якуб Колас
Гаршчок агорнуты пашанай, хоць ён фаміліі глінянай.
Якуб Колас
Паэт – ён гарыць, як балючы гузак на лобе абражанага народу.
Рыгор Барадулін
Кожны раз чалавецтва бліжэй да шчасьця на вышыню нашых магіл.
Кастусь Каліноўскі
Мы павінны быць рабамі законаў для таго, каб мець магчымасьць карыстацца свабодай.
Леў Сапега
Кожны народ мае хаця б адзін геніяльны твор, і гэты твор - мова.
Алесь Разанаў
Горай ня будзе, бо лепш не было.
Уладзімер Някляеў
Як ад нараджэньня зьвяры, што ходзяць у пустыні, ведаюць ямы свае; птушкі, што лётаюць у паветры, ведаюць гнёзды свае; рыбы, што плаваюць па моры і ў рэках, чуюць віры свае; пчолы і тым падобныя бароняць вульлі свае, – так і людзі, дзе нарадзіліся і ўскормлены, да таго месца вялікую ласку маюць.
Францішак Скарына
Кожны чалавек носіць сваё неба з сабой.
Уладзімер Караткевіч
Як заўжды на вайне, галоўная плата – кроў, і плаціць той, хто найменш вінаваты.
Васіль Быкаў
Добра быць у дарозе, якую ты сам сабе выбіраеш.
Якуб Колас
Пакуль дашукаесься адной школы з кніжкамі, пройдзеш трыццаць корчмаў з гарэлкай.
Аляксандар Ельскі
Быць паэтам знача ня толькі любоў зьняволеных землякоў, але й помста сільных ворагаў нашай зямлі і свабоды.
Ларыса Геніюш
Багацее ня той, хто шмат працуе, а той, хто ўмее гаспадарыць.
Зянон Пазьняк
Яшчэ нікому не ўдавалася закратаваць вакно памяці.
Уладзімер Арлоў
Кожны пражыты дзень адкідае тое, што ёсьць, і набліжае тое, што будзе.
Кузьма Чорны
Каб сонца засланіць, вушэй асьліных мала.
Кандрат Крапіва
Народ можа дараваць пісьменьнікам многае, але ня можа дараваць маўчаньня ў часы, калі вырашаецца яго лёс.
Максім Танк
Зусім не хістаюцца слупы, асабліва – глыбока ўкапаныя.
Янка Брыль
Не народ для ўрада, а ўрад для народа.
Кастусь Каліноўскі
Вечна тваім застанецца толькі тое, што ты аддаў.
Уладзімер Караткевіч
Сорам у спадчыну не пераходзіць.
Рыгор Барадулін
Хто бачыў сьмерць душы?
Ігар Бабкоў
Паміраньне мовы такая ж натуральная зьява, як і нараджэньне яе. Быць можа, што і мая мова некалі памрэ. Як памру я сам, чалавек. І я аніяк не баюся натуральнай сьмерці. А от калі насільна паміраць – страшна.
Ян Скрыган
Кажуць: зло нараджае зло. А найчасьцей – яго нараджае надзея на адпушчэньне грахоў.
Максім Танк
Не сумуйце, як тыя, што надзеі ня маюць.
Казімер Сваяк
Усё будзе добра, толькі нічога ня трэба рабіць.
Аляксандар Уласаў
Той сумленна рассудзіць, хто сабе не даруе...
Генадзь Бураўкін
Не цьвярдзі таго, за што ты ня можаш прысягнуць у імя чысьціні свайго сумленьня.
Язэп Драздовіч
Абыякавы да мінулага ня мае аніякай інтэлектуальнай перавагі над жывёлай, і таму ёсьць першы кандыдат на маральную, а затым і фізычную сьмерць. Усё адно хто гэта - чалавек ці народ.
Уладзімер Караткевіч
Перад тварам сьмерці кожны ня рыцар, а толькі пілігрым-вандроўнік.
Макалай Крыштаф Радзівіл Сіротка
Якім бы велічным ні здаваўся трон, усё роўна на ім сядзіць задніца.
Рыгор Барадулін
Дзе сёньня мяжа паміж свабодай і няволяй? Дзе крытэр, каб адрозьніць вольнага чалавека ад нявольніка? Гэтая мяжа – не турма. Сёньня ў турме можна быць больш вольным, чымся “на волі”. Мяжа паміж свабодай і няволяй у першую чаргу ў нас самых.
Аўген Калубовіч
Для прыстойнага чалавека няма большай асалоды, як жыць у сваёй айчыне ў поўнай бясьпецы, ні з кім ня біцца і не сварыцца і каб ніхто яго не зьняславіў ці пакалечыў або паквапіўся на яго дабро.
Леў Сапега
Праўда ў гісторыі – функцыя адназначная, зь яе робяць урокі. З хлусьні ніякіх урокаў ня зробіш, апроч новай хлусьні.
Васіль Быкаў
Праходзіць час, і фатаграфія шчыміць.
Зянон Пазьняк
Рабі нечаканае, рабі, як не бывае, рабі, як ня робіць ніхто - і тады пераможаш.
Уладзімер Караткевіч
Добра быць коласам, але шчасьлівы той, каму давялося быць васільком. Бо нашто каласы, калі няма васількоў?
Максім Багдановіч
Менавіта нацыянальная ідэя спараджае ідэю палітычнага выбару, выбару свабоды.
Вінцук Вячорка
Працэнт адказных людзей у грамадзтве наўрад ці моцна мяняецца. Адказных за сябе й ня толькі заўсёды меншасьць. Адказнасьцю не заразіш.
Вінцук Вячорка
Літаратурны набытак эміграцыі вызначаецца ня толькі тым, што ёй створана, але й тым, што яна зьберагла.
Аляксей Каўка
Выжываць -- гэта любой цаною, а жыць -- гэта ўсё-ткі менш ці больш сумленна.
Янка Брыль
У істоце кожнага страху ляжыць наша няведаньне, наша цемната.
Якуб Колас
Хваробы лечаць і атрутамі.
Максім Багдановіч
Усе дарогі бясконцыя, апрача той, якая вядзе на могілкі.
Максім Танк
З Бацькаўшчынай - як з каханай, добра быць разам, ісьці па яе дарогах, ляцець, каб убачыць усю.
Зянон Пазьняк
Я ведаю людзей, якія задыхнуліся ад вострага недахопу свабоды.
Уладзімер Арлоў
Бяздушная еднасьць горш за духоўнае разьеднаньне.
Пётра Сяўрук
Нацыя -- гэта нішто іншае, як міт пра Нацыю.
Валянцін Акудовіч
Людзі гоняцца за багацьцем не дзеля таго, каб рабіць бліжнім дабро, а каб нічога не рабіць, або – што яшчэ горш – каб шкодзіць.
Ян Баршчэўскі
Без чалавечнасьці ня будзе й вечнасьці.
Пімен Панчанка
Чалавечае жыцьцё праходзіць паміж успамінам і надзеяй.
Ігнат Ходзька
Дзеці – усьмешка Божая.
Уладзімер Караткевіч
Сьмерць кожны дзень ходзіць вакол, кожную хвіліну нішчыць і маладзенькія, і старыя формы жыцьця, і мы не зварачаем на гэта ўвагі, і толькі тады яна робіць моцнае ўражаньне, калі ўмірае хто блізкі або калі наваліцца мор і людзі пачынаюць уміраць агулам – тады чалавека ахоплівае жах і ён губляе галаву. І вось што цікава. Калі парушаюцца драбязговыя правы, то чалавек гатоў грызьціся за гэта і кусацца зубамі; там жа, дзе разьбіваецца сама аснова, прынцып, ён згінае сваю галаву і моўчкі падстаўляе яе пад абух.
Якуб Колас
Жыцьцё дзівоснае, калі да ўсяго ставісься як да тайны.
Сьвятлана Алексіевіч
Можа таму і памірае ад настальгіі чалавек, які пры жывой радзіме топча чужыя травы, лашчыць чужыя кветкі, чуе чужую мову сваіх дзяцей.
Янка Сіпакоў
І фанатыкі, і бязбожнікі, - адной маткі дзеці - крайнасьці... Няма жыцьця ў крайнасьці... Нішто не жывець, не расьцець у вагні, нішто не жывець, не расьцець у марозе. Толькі між агнём і марозам усё расьцець, усё цьвіцець, разьвіваецца, красуецца.
Язэп Драздовіч
Лепей памерці ад голаду, смагі і шчасьця ня ведаць спрадвеку, чым подласьць зрабіць хоць каму без развагі, тым болей – забіць чалавека.
Ян Чачот
Людзі доўга не жывуць.
Барыс Пятровіч
Гісторыя нагадвае склад запасных частак, зь якога кожны цягне патрэбную для сябе дэталь.
Максім Танк
У жыцьці няма нічога вечнага, бо жыцьцё самое да пары.
Ларыса Геніюш
Нішто так не вядзе каралеўства да хуткага заняпаду і зьнішчэньня, як наступ на веру.
Мялеці Сматрыцкі
У савана няма кішэняў.
Уладзімер Караткевіч
Чалавек, як i кожная жывая iстота ад Бога, нараджаецца свабодным.
Васіль Быкаў
Эх, чалавек, чалавек! Усё роўна не дабіцца табе, адкуль усё і што яно…
Максім Гарэцкі
Верш нараджаецца не з уласнага «хачу», а зь безабароннага «хочацца».
Алесь Разанаў
Крыкі спрэчкі не разьвяжуць.
Якуб Колас
Назад ня прыйдзе хваля тая, што з быстрай рэчкай уплывае.
Якуб Колас
Няма, браткі, большага шчасьця на гэтым сьвеце, як калі чалавек мае розум і навуку ў галаве.
Кастусь Каліноўскі
Самая большая памылка Бога, што ён стварыў чалавека, які стаў і яго забойцам...
Максім Танк
Час - люстэрка, у якім кожны ўбачыць сябе, як іншага.
Алесь Разанаў
Разумнаму слава -- што крылы, а дурню – камень ці пятля.
Пятрусь Броўка
Ня вер, калі праклінаюць цябе званамі ўсіх званіц. Яны скрыта моляцца, цалуючы цябе.
Максім Танк
Гасподзь схіляецца да ўсіх, ды ніцых духам Ён ня чуе.
Ніна Мацяш
Корань навукі горкі, ды плады яго салодкія.
Якуб Колас
Рыгор Барадулін
Без атак і абароны няма сапраўднае вайны.
Якуб Колас
Вёрстаў кіямі ня зьлічыш.
Уладзімер Дудзіцкі
Я такіх паэтаў не страчаў, якія маглі б напісаць лепш, але напісалі горш.
Максім Танк
І датуль чалавек жывы, покуль зь ім душа размаўляе.
Рыгор Барадулін
Воля аплачваецца крывёй, рабскае жыцьцё -- боязьзю, а выбар робіць сумленьне.
Кастусь Тарасаў
Няма красы без спажытку, бо сама краса і ёсьць той спажытак для душы.
Максім Багдановіч
Статуты патрэбныя кожнай дзяржаве, як вочы целу.
Пётр Скарга
Страта любові да сваёй краіны – самае страшнае з усяго, што ў нас адбылося. Страшней за самы страшны крызіс. Дэвальвацыя рубля нішто ў параўнаньні з дэвальвацыяй любові.
Уладзімер Някляеў
Менавіта супраціў націску нараджае пачуцьцё свабоды.
Юры Дракахруст
Чалавек - гэта правіла, якое складаецца з адных выключэньняў.
Фёдар Яфімаў
Калі ты ня ўмееш сам забаўляцца, дык табой забаўляюцца іншыя.
Валянцін Акудовіч
Адчуваю сябе лепш, чым было, але горш, чым хацелася б.
Рыгор Барадулін
Порахам чалавека ня выхаваеш.
Васіль Быкаў
Шануй чужое аж да пакланеньня, сваё любі да самазабыцьця.
Пятро Бітэль
Янка Купала - класік беларускай літаратуры. Заслужана. Неаспрэчна. Тут не можа быць дзвюх думак, розных меркаванняў. Класікамі становяцца звычайна тыя мастакі, якія ўзнімаюць своечасова паходні, актыўна заступаюцца за свой народ і за ўсё чалавецтва, у трывожныя, навальнічныя гады застаюцца непахіснымі змагарамі за Радзіму. Класікі - гэта прарокі нацыі, якія вядуць за сабой народ. Так, як вёў яго наш Янка Купала. Вёў да рэвалюцыі 1917 года, калі сведчыў, што беларусы ідуць на сход, па Бацькаўшчыну, што ім, як і іншым «пагарджаным век» народам, захацелася «людзьмі звацца» («А хто там ідзе?»). Вёў і пасля, калі падлічваў нанесеныя віхурнымі падзеямі страты, перажываў, што мы можам канчаткова страціць спадчыну - «Старонку Родную» ў сілу трагічных абставінаў (« Спадчына»).
Калі страсна, на ўвесь голас пракрычаў свой боль пра нашу прыніжанасць і непаўнацэннасць у змаганні за сябе, за свой гонар (мне запомнілася вобразнае параўнанне нашчадкаў Вітаўта і Скарыны з мышамі, што стаіліся пад венікам, крыўдлівыя, але справядлівыя словы пра сучаснікаў мастака слова, якія нават «глянуць, плюнуць смела» баяцца, «струшчаныя на пясок», у вершы «Перад будучыняй», напісаным у 1922 годзе). Вёў, пакуль не паспытаў сам ласку сталінскай справядлівасці і свабоды мыслення.
Мы вывучаем паводле праграмы зараз самыя трагедыйныя вершы паэта, што пісаліся ў 1918-1920 гадах: «Крыўда», «З павяўшай славы», «Паязджане», «I прыйдзе». Яны напісаны ў драматычны для Радзімы час, калі было пастаўлена на карту існаванне Беларусі як суверэннай дзяржавы. Ішлі захопнікі з Захаду - кайзераўскія, а затым і белапольскія войскі. Не вельмі імкнуліся і бальшавікі тыпу Мяснікова і Кнорына падараваць нам незалежнасць, хоць бы адносную, клапаціліся больш пра захаванне тэрыторыі былой царскай імперыі. Было ўсяго. А Купала тым часам жыў у Мінску. Выдаваў газету «Звон». Яго 15-годдзе творчай дзейнасці не забаранілі праводзіць у 1920 годзе акупацыйныя польскія ўлады. Пясняр у прамове сваёй выказаў веру ў свабодную Беларусь. Пра гэта ж самае пісаў ён і ў публіцыстычных артыкулах, што пазней не перадрукоўваліся, хаваліся ад грамадскасці. Цяпер яны надрукаваныя зноў і пашыраюць мае ўяўленне пра песняра-прарока. Ён, аказваецца, быў смелым грамадзянінам, не баяўся выказвацца ад імя многіх.
Але гэта - палітычны ракурс. Больш хочацца сказаць пра яго мастацкія творы пераломнай пары. Яны - трагедыйныя, балючыя, з пачатку і да канца прасякнутыя адчуваннем страшэннай бядыгора, што абрынулася на Беларусь. Мне запалі ў душу радкі з Купалавага верша 1919 года «Беларускія сыны»:
На беларускім буйным полі
З вясны да новае вясны
Растуць крыжы, а пад крыжамі
Хто? - Беларускія сыны.
Многім беларусам на той час лёс наканаваў менавіта такую долю. Многія паляглі пад драўлянымі крыжамі на сваіх і чужых палях. Як ваяры. Як бежанцы. Як жабракі-беспрытульнікі. Ім праспявала песню мяцеліца, зачаравала, ператварыла ў ваўкалакаў, збіла са шляху і кружыць бясконца па нялёгкай віхурнай дарозе, у «зацьмішчы і завеі». Пра гэта сказана ў вершы «Паязджане». Я чую яго музыку - музыку «папаўзухі-завірухі» («Шэпча, шэпча штось на вуха»). Перажываю самы змрочны вобраз, што вызначае трагедыйнасць сітуацыі, якая складалася ў складаны і драматычны час. Гэта вобраз «вечнай дамавіны», што вянчае рух вясельнага поезда паязджанаў наперад. Аднак прывяду дзеля пацвярджэння сваёй думкі некалькі радкоў, што запомніліся і да гэтага трымаюцца ў памяці як запавет, папярэджанне, каб зноў не давялося нам трапіць у падобнае становішча:
У полі дымна, у полі цемна,
Беспатольна і заломна,
Ні пуціны, ні упыння,
Як у вечнай дамавіне.
У згаданым вершы шмат трагедыйных зместам вобразаў-дэталяў. Імі з"яўляюцца слоўна-выяўленчыя сродкі (тропы) - эпітэты, параўнанні. Амаль усе яны - пра змрочнае, завірушнае, «разбэрсанае», як гавораць некаторыя людзі, што ведаюць нашу родную мову, жыццё: «сцюжны пух», «сцюжная мара», «у полі дымна, ў полі цёмна, Беспатольна і заломна», «папаўзуха-завіруха - злогадуху злыбядуха». І толькі зачараваныя, нібыта ў сне летаргічным, маладыя выглядаюць у «Паязджанах», «як дзеці, як галубкі на рассвеце». Ды падобны светлаколерны вобраз - адзінкавы ў вершы, з"явіўся раз сярод непрыгляднай імглы і знік, растаяў у белым снезе, у цемры, схаваўся ў дамавіне. Як страшна робіцца, калі такое чытаем праз 80 гадоў пасля напісання твора! А як пачувалася тады, у той час народнаму песняру? Балюча і горка! Верш гучыць. як музыка, як рэквіем па загінуўшых жыццях і душах. Купала так менавіта мысліў, такім настроем жыў. Яго сэрца перапаўняў усясветны боль за народ і Радзіму, якія блукаюць у зацьмішчы і ці выйдуць на прасцягі новага жыцця - невядома.
Не магу не прыгадаць і яшчэ адзін верш гэтага перыяду - славутую элегію «Спадчына». Тую, якая стала песняю, упершыню праспяванай ансамблем «Песняры». Тую, якая магла быць і гімнам беларусаў, бо яна - пра вечнае: нязгасную любоў да таго, што з табой ад самага нараджэння і да дня апошняга - прыроды з дубам-асілкам у цэнтры, вясковымі могілкамі і «замшэлым тынам», «бляяннем авечак» на пасьбішчы і вясновымі праталінамі. Паэт проста пералічвае прыкметы роднай старонкі, але гэтае пералічэнне мае значэнне сімвала, кожны штрых на партрэце Радзімы напаўняецца вялікім сэнсам, мае першаступеннае значэнне, прыцягвае, як магніт, да сябе наш зрок.
На ўроку ў класе я сказала, што ў падручніку слаба пішацца пра тое, што вялікі беларускі паэт адмаўляецца ў сваім несмяротным творы ад гучнага патрыятызму, не выкрыквае чарговыя абстрактныя фразы пра любоў да Радзімы, у заключных радках укладвае найглыбейшыя і наймацнейшыя пачуцці ў два словы, што вызначаюць рэальную спадчыну, якую трэба шанаваць і берагчы ад чужакоў, - «усяго старонка родная». Хораша і праўдзіва сказана! Без надрыву. Па-сялянску мудра. Па-чалавечы шчыра і цёпла.
У школе мы вывучалі вершы «Крыўда» і «З павяўшай славы». Яны таксама пісаліся ў драматычны перыяд жыцця Радзімы і яе песняра, датуюцца адпаведна 1918-м і 1919-м гадамі. У аснове першага - алегорыя пра Крыўду, якая «цягалася па свеце», «строіла вечныя сеці» ды «гнала без часу ў магілы». Яна хацела навязаць нявольніцтва ў планетарным маштабе:
Ад хаты да хаты йшла з хвалай,
Ўзвялічвала троны, кароны;
Нявольнікам путы кавала,
Пладзіла сусветныя стогны.
Гэтай сусветнай Крыўдзе-злыбедзе паэт супроцьпастаўляе «пажар на ўсходзе», рэвалюцыю, што скаланула ўвесь свет, ды так, што «дрогнулі рабскія скруты». Паэт паказвае ўсеагульную радасць, прадчуванне людзьмі сапраўднай свабоды. Так і было спачатку, бо «Апалі кароны, пасады», «З нявольнікаў спалі аковы». I ўсё ж у фінале верша сцвярджаецца недаўгавечнасць здабытай свабоды. Аказваецца (версія паэта), былыя нявольнікі-рабы не здолелі распарадзіцца сваім вызваленнем і выдалі сябе. Заключныя радкі твора лёгка запамінаюцца. Можа, таму, што яны - пра вечнае, пра свабоду чалавечага духу, якая толькі адна гарантуе пазбаўленне рабскіх ланцугоў. Рабы духоўна, нават без ланцугоў на целе, застаюцца рабамі. Рабства - лепшы спосаб іх існавання, натуральны лад жыцця:
Раскованы раб сябе выдаў -
Не ўзнёсся ў высь дух чалавечы, -
Нявольнік пабратаўся з Крыўдай
I ў помач даў ёй свае плечы.
Магчыма, верш і пісаўся пад уплывам тых падзей, якія перажывала Беларусь у першыя паслярэвалюцыйныя месяцы, калі яна так і не стала свабоднай. Можа, аўтар гэтых радкоў расчараваўся ў тых лозунгах, што былі адразу абвешчаны, ці проста бачыў, што не ўсё здзяйсняецца на практыцы. Але адно зразумела і бясспрэчна: Янка Купала прадчуваў пагрозу паўторнага заняволення чалавецтва.
Нам і настаўніца казала, і ў падручніку напісана, што верш гэты па стылю рамантычны. Сапраўды, ён літаральна перасыпаны традыцыйнымі рамантычнымі вобразамі - Крыўда, Пажар, Путы, Доля, Слава і інш. Адзначу, што твор прытчападобны, шматзначны. Мастак перасцерагае людзей у магчымасці трагедыйнага расчаравання ў ідэалах, калі яны будуць занядбаныя і не прывядуць да духоўнай свабоды і незалежнасці. У ім паэт-прарок заклікае чалавецтва да паслядоўнага выканання запаветаў рэвалюцыі, калі ўжо такая адбывалася ці адбудзецца. Рэвалюцыя для Купалы - гарантыя духоўнай свабоды.
Верш «З павяўшай славы» напісаны годам пазней, у Мінску, калі паэт жыў сярод акупантаў і свята верыў у беларускую справу, у магутныя сілы народа і мастацтва. Верш пра тое, што трэба свята помніць бацькоў, не цурацца роднага, змагацца з заняволеннем. Верш гэты гучыць як стогн і малітва, заклік да народа і мастакоў уваскрэснуць і будаваць жыццё, разбуранае войнамі. Запомніла я толькі два радкі з яго - «Хай тое ўсё, што спала ў сне, паўстане яваю жывой». А яшчэ помню, што паэту хочацца, каб песня-заклік да абуджэння разнеслася па ўсім краі, абудзіла «спячыя сілы» і дайшла «да бацькаўскіх магіл».
Янка Купала - пясняр нацыянальнага адраджэння Беларусі і беларусаў. За гэта я і люблю яго найперш. I хачу быць да яго падобная.